Historia Gminy Jedwabno

Okręg Jedwabna przez stulecia był związany z Nidzicą i dopiero 1 stycznia 1955 roku prawie w całości został włączony do powiatu szczycieńskiego. W skład gminy Jedwabno wchodzi obecnie 17 sołectw (24 wsie i osiedla) oraz 3 sołectwa nie istniejące. Są to sołectwa: Brajniki, Burdąg, Czarny Piec, Dłużek, Jedwabno, Kot, Lipniki, Małszewo, Narty, Nowe Borowe, Nowy Dwór, Piduń, Rekownica, Szuć, Waplewo, Witowo, Witówko oraz nie istniejące Małga, Piec i Dębowiec. Powierzchnia gminy wynosi31151 ha. Aż 66,6 % obszaru gminy stanowią lasy, 18,8 % użytki rolne, 6,1 % wody, 3,4 % drogi i tereny zabudowane, 5,1 % nieużytki. Na terenie gminy znajdują się 43 jeziora, z czego 21 posiada powierzchnię powyżej10 ha. Pod względem obszaru gmina Jedwabno jest jedną z największych gmin w powiecie, natomiast pod względem liczby ludności zajmuje ostatnie miejsce. Na 1 km2  przypada zaledwie 12 osób. Do dnia wprowadzenia nowego podziału administracyjnego gmina Jedwabno zajmowała wśród wszystkich 58 gmin i miast ówczesnego województwa olsztyńskiego 5 miejsce od końca  w liczbie ludności i ostatnie w ilości mieszkańców przypadających na 1 km2. Pod względem powierzchni klasyfikowana była natomiast na miejscu 13. Według danych z 31 grudnia 1998 roku, uwzględniając nowy podział administracyjny kraju, gmina Jedwabno liczyła 3791 mieszkańców, co dawało jej wśród 116 miast i gmin województwa warmińsko-mazurskiego miejsce 103. Podsumowując te uwagi należy stwierdzić, że Jedwabno i okolice należą do najsłabiej zaludnionych terenów Warmii i Mazur.

Przed przybyciem Krzyżaków obszar gminy Jedwabno zamieszkiwało jedno z plemion pruskich Galindowie. Po raz pierwszy Galindowie zostali wymienieni przez aleksandryjskiego geografa Ptolemeusza Klaudiusza w jego dziele Geografia, które powstało około 150 roku naszej ery. Umieścił on nad rzeką Vistulą (Wisła), wpadającą do Zatoki Wenedyjskiej, lud Wenedów. O sąsiadach Wenedów napisał następująco: ?Z mniejszych zaś ludów siedzą w Sarmacji Gytonowie koło rzeki Vistula, poniżej Wenedów […] Bardziej ku wschodowi od wymienionych [Gytonów} siedzą Galindowie [Galindai], Sudinowie [Sudinoi] i Stawanowie [Stavanoi] aż do Alanów?. Około 550 roku wspomina o Galindach kronikarz gocki Jordanes. Źródła ruskie podają informację o wojnie wielkiego księcia Izasława przeciwko Galindom w 1057 roku. Te wzmianki świadczą o tym, że Galindowie byli dość potężnym plemieniem pruskim, jednakże przed przybyciem Krzyżaków ziemia galindzka była opustoszała. Kronikarz krzyżacki Piotr z Dusburga w 1326 roku napisał o Galindii: ??ziemia ta aż po dzień dzisiejszy pozostaje wyludniona?. Jako przyczynę wyludnienia Galindii Piotr z Dusburga, a za nim również Marcin Murinius, podał dość interesujące, choć chyba niezbyt zgodne z rzeczywistością, okoliczności. Otóż w Galindii nastąpił ogromny wzrost liczby urodzin. Galindowie zaczęli się obawiać czy ziemia wyżywi wszystkich mieszkańców. Wolni mężczyźni mający prawo udziału w wiecu, zadecydowali o pozbawianiu życia wszystkich nowo narodzonych dziewczynek. Chłopców nie zabijano, ponieważ wyrastali z nich wojownicy, stanowiący o sile plemienia. Matki, które nie podporządkowały się decyzji wiecu i ukrywały córki, karano obcięciem piersi. Chcąc się zemścić, kobiety udały się do pewnej niewiasty, która uznawana była przez Galindów za wyrocznię. Prorokini po wysłuchaniu skarg i próśb o pomoc w zemście, wymyśliła podstęp. Zwołała do siebie przedniejszych Galindów i, jak podaje Piotr z Dusburga, zwróciła się do nich z następującymi słowami: ?Nasi bogowie chcą, aby wszyscy bez oręża i broni i jakichkolwiek środków obrony wyruszyli na wojnę przeciwko chrześcijanom?. Zgodnie z poleceniem wyroczni Galindowie wyruszyli nieuzbrojeni na wyprawę po łupy na ziemie polskie. Początkowo wyrządzili tam ogromne szkody i uprowadzili niezliczoną liczbę ludzi i zwierząt. Niektórzy uprowadzeni zdołali jednak zbiec i donieść swoim o braku broni u Galindów. Wskutek tego wyruszył za nimi silny pościg, który dogonił ich i zadał im straszliwą klęskę.

Mieszkańcy Szuci jako Galindowie, którzy kiedyś zamieszkiwali te ziemie. Zdjęcie wykonano w 2008 roku, gdy Sołectwo Szuć wspólnie z Gminnym Ośrodkiem Kultury w Jedwabnie przygotowało w ramach ?Dni Szuci? przedstawienie pod tytułem ?Tajemnicza noc z Galindami?.

Niedługo potem na bezbronne ziemie Galindów spadł najazd Jaćwięgów, którzy spustoszyli całą krainę, a pozostałych przy życiu mieszkańców wzięli w niewolę. Wydarzenia te miały się rozgrywać na co najmniej 100 lat przed tym, jak Piotr z Dusburga spisywał swą kronikę, czyli przed 1225 rokiem. Sprawcą wyginięcia Galindów nie byli na pewno Krzyżacy. Taki sam pogląd przyjmuje Japończyk Kinya Abe, autor najlepszej pracy na temat krzyżackiego komturstwa ostródzkiego, do którego należały w tamtych czasach okolice Jedwabna, noszącej tytuł ?Die Komturei Osterode des Deutschen Ordens in Preussen 1341-1525?. Liczba nowych wsi i majątków założonych przez Zakon  w czasie akcji osadniczej na ziemiach dawnej Galindii oraz liczba lat wolnych od czynszu świadczy  – zdaniem Abe – o tym, że tereny te były prawie nie zamieszkane i trzeba było sporo pracy i czasu aby kraina ta znów się ożywiła. Autor ten nie odnosi się do okoliczności wyginięcia Galindów podanych przez Piotra z Dusburga. Podsumowując, Abe przyjmuje, iż Galindowie zostali zniszczeni przed przybyciem Zakonu w bliżej nieznanych okolicznościach. Szerzej problemem wyginięcia Galindów zajmuje się Grzegorz Białuński w pracy ?Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich?, który dowodzi, iż było ono spowodowane kryzysem gospodarczo ? osadniczym, trwającym już od VIII wieku i późniejszym najazdami na Galindów dokonywanymi przez Bolesława Krzywoustego, Bolesława Kędzierzawego, Kazimierza Sprawiedliwego oraz przez Jaćwięgów i inne plemiona. Oczywiście Galindia tuż przed przybyciem Krzyżaków nie była całkowicie wyludniona. Świadczy o tym choćby obecność Prusów w procesie osadniczym, jak też miejsca, w których znajdowały się grodziska pruskie. W okolicach Jedwabna Prusowie zamieszkiwali na pewno w Małdze, Jedwabnie, Brajnikach, Burdągu, Waplewie i Szuci. Wiadomo też o dwóch grodziskach Prusów położonych na terenie obecnej gminy Jedwabno. Pierwsze z nich znajdowało się na terenie Jedwabna, w miejscu gdzie obecnie jest dawna plebania ewangelicka. Drugie grodzisko położone było na tak zwanej Zamkowej Górze, przy leśnej drodze z Małszewa do Dłużka. Wspomnieć jeszcze należy, iż tuż za obecnymi granicami gminy Jedwabno leżało kolejne grodzisko pruskie. Znajdowało się ono w Zimnej Wodzie. Było to prawdopodobnie ostatnie grodzisko galindzkie w tym kierunku. Dalej zamieszkiwało już plemię Sasinów. Obecna gmina Jedwabno położona jest bowiem na zachodnich krańcach dawnej Galindii.

W trakcie ?Dni Szuci? w 2009 roku mieszkańcy Szuci wcielili się w role kolejnych władców tych ziem, czyli Krzyżaków.

Kolonizacja obszaru gminy Jedwabno przez Krzyżaków zaczęła się od około 1380 roku. W ramach akcji osadniczej w 1383 roku lokowano Brajniki, Burdąg i Małszewo a w 1388 roku Waplewo. Małga i Jedwabno istniały już wcześniej. Pierwszym aktem urzędowym dotyczącym Małgi był przywilej wystawiony w dniu 25 czerwca 1403 roku w Nidzicy przez komtura ostródzkiego Hansa von Schönfeld, zezwalający na prowadzenie przez mistrza hutniczego Eckarta kuźnicy żelaznej. Do swojego upadku, który nastąpił około roku 1800, kuźnica w Małdze miała duży wpływ na rozwój wsi. O znaczeniu Małgi w czasach panowania Zakonu świadczy fakt, iż wielki mistrz Ludwig von Erlichshausen podczas objazdu kraju w 1450 roku przybył także do tej miejscowości. Było to dokładnie 16 sierpnia 1450 roku. W dokumencie sprawozdawczym z objazdu napisano: ?Ziemianie, polscy i pruscy, zasiedziali w puszczy wokół Małgi, hołdowali na Małdze w niedzielę po Wniebowzięciu Marii Panny?.

Kościół w Małdze wybudowany w latach 1900 ? 1901.

Kościół w Małdze wraz z plebanią.

W Jedwabnie około 1380 roku Krzyżacy zbudowali zameczek myśliwsko ? obronny. Powstał on na miejscu wspomnianego dawnego gródka galindzkiego. W 1827 roku zameczek rozebrano, a na jego fundamentach zbudowano plebanię ewangelicką, która przetrwała do dziś. Najwcześniejszą wzmiankę o Jedwabnie zawiera dokument z 1383 roku, dotyczący budowy zamku w Nidzicy, który mówi, iż do jego zbudowania wykorzystano wapno pochodzące z Geduwene, czyli z Jedwabna.

Spalona w czasie I wojny światowej gospoda Possa w Jedwabnie. W tym miejscu znajduje się dzisiaj 

Gminny Ośrodek Kultury.

Małszewo zostało założone 19 stycznia 1383 roku. Wtedy to komtur ostródzki Kuno von Liebenstein nadał braciom Jakobowi i Jonasowi 50 łanów przy Jeziorze Małszewskim ?na założenie wsi?. Mieszkańcy jednocześnie otrzymali zwolnienie od podatku na okres 7 lat a także prawo wolnego połowu ryb za pomocą małego sprzętu w jeziorze Małszewskim. W pobliżu Małszewa, przy leśnej drodze z Małszewa do Dłużka, położona jest wspomniana już Zamkowa Góra (niem. Schlossberg). Jej polskie nazwy to Duża Góra i Zaklęta Góra. Znajdowało się na niej grodzisko pruskie. Na temat Zamkowej Góry krążyły wśród Mazurów różne historie. Wedle jednej z legend znajdujący się na Górze zamek miał się zapaść podczas oblężenia przez wroga, wraz z piękną córką pana zamku. Od tego czasu w ściśle określone noce córka miała wychodzić na powierzchnię i czekać na swojego wybawiciela, który miał otrzymać jej rękę, wyniesiony z powrotem na górę zamek i jego skarby. Aż w końcu taki wybawiciel się zjawił. Musiał znieść dziewczynę z góry na dół bez spoglądania w dół, przed czym go przestrzegła. Nic prostszego. Już prawie był na dole, gdy napotkał mrowisko. Nie pomny ostrzeżeń spojrzał przed siebie i zobaczył okropne robactwo i straszliwe małe zwierzęta. Porzucił niewiastę i uciekł. Smutna dziewczyna wróciła z powrotem na szczyt. To typowa, podobna do innych,  mazurska legenda.

Przywilej dla Burdąga został wydany 17 lutego 1383 roku przez wielkiego mistrza Konrada Zöllnera von Rotensteina. Nadawał on ?wiernym Nikolausowi i Johannesowi z Bartek? 10 łanów na prawie chełmińskim przy jeziorze Burgelin (Jezioro Burdądzkie) wraz z prawem wolnego połowu ryb w tym jeziorze.

 

Obchody 550 ? lecia Burdąga w 1933 roku.

Brajniki zostały założone 20 lutego 1383 roku. Wielki mistrz Konrad Zöllner von Rotenstein nadał wtedy ?swojemu wiernemu Bidikinowi, jego spadkobiercom i potomkom? 10 łanów w ? Patrąku nad jeziorem Wielkim Witowskim? (jezioro Brajnickie). Przywilej został wydany wraz z prawem połowu ryb za pomocą małego sprzętu w jeziorze Burgelin (jezioro Burdądzkie). Bidikin i jego następcy zostali zobowiązani ?do wystawienia jednej służby lekkozbrojnej?. W 1388 roku założono Waplewo. Jako jedyna wieś z gminy Jedwabno, nie leżało ono w komturstwie ostródzkim, lecz w elbląskim. Potwierdza to dokument wielkiego mistrza Pawła von Russdorfa z 15 stycznia 1429 roku, w którym znajduje się wzmianka, iż Waplewo znajduje się ?na obszarze należącym do Elbląga [do komturstwa elbląskiego ? przyp. S. A.] i w komornictwie szczycieńskim?. W marcu 1410 roku założono Gytaw, czyli Witowo.

Kolejny etap osadnictwa na szeroką skalę zaczął się na tym obszarze za panowania księcia Albrechta Fryderyka. Jednego dnia, 4 kwietnia 1571 roku, wydał on przywileje założycielskie dla Szuci, Nart i Nowego Dworu oraz kilku innych wsi w starostwie nidzickim. W 1572 roku Albrecht Fryderyk założył Warchały. Później powstały Dzierzki (1612) i Dębowiec (1617). Pojawiły się także pierwsze majątki: Omulew i Lipniki.

Witówko zostało założone jako wieś szkatułowa 12 czerwca 1701 roku. Powstało nad jeziorem o tej samej nazwie, które w 1885 roku zostało spuszczone do jeziora Sasek Mały. Mieszkańcy zostali zwolnieni od czynszu na okres 5 lat. Poza tym w przywileju założycielskim znalazł się ten ciekawy zapis: ?mieszkańcy wsi mają się powstrzymać od strzałów do dziczyzny i nie powinni utrzymywać kontaktów z kłusownikami?. Rekownica powstała nad rzeczką o tej samej nazwie. Dokument założycielski wystawił 5 października 1710 roku   nadleśniczy Rudolf Wilhelm von Lüderitz. Dokładna data założenia Dłużka nie jest znana. Jak podaje dokument z 8 listopada 1742 roku Dłużek to ? nadana osiedlonym gospodarzom  ziemia szkatułowa?. W 1743 roku napisano: ?Po wielokrotnym karczunku osiedliło się 9 gospodarzy?. Przywilej założycielski dla Czarnego Pieca zaginął. W spisie urzędowym z 1756 roku znajduje się następujący zapis: ?Czarna Smolarnia (Schwarzer Teerofen), (…) osiedle smolarzy (Teerofen-Siedlung), 5 smolarzy, 7 zagrodników, 5 robotników dniówkowych?. Piduń został założony 2 lipca 1755 roku jako wieś szkatułowa. W miejscowości tej istniała smolarnia. Nowe Borowe powstało w 1802 roku jako osiedle założone na nowiznach Lasów Napiwodzkich. Założycielami wsi było 12 chłopów małorolnych z Szuci, z których każdy otrzymał po 1,5 łana magdeburskiego ziemi.

Ogromne znaczenie w osadnictwie miały tutejsze jeziora i rzeki. Pozwalały one na rozwój rybołówstwa i młynów. Dokument z lat 1674/1675 zawiera przegląd miejscowych jezior i rzek oraz podaje także ilość zaciągów (połowów) dokonywanych w poszczególnych jeziorach w trakcie roku (GStAPK Berlin ? Dahlem, Ostpr. Fol., sygn. 7481, k. 25 ? 28). Wymieniono w nim następujące jeziora z terenu gminy Jedwabno: Malsower (Małszewskie) ? 30 zaciągów, Braynicken (Brajnickie) ? 24, Schwentein (Świętajno) ? 28, Burdunger (Burdądzkie) ? 6, Priuma (Priamy) ? 6, Dlusetz Duży (Dłużek) ? 29, Dlusetz Mały (?) ? 6, Ittowsken (Witówko, obecnie nie istnieje) ? 9, Galwist (Galwica, obecnie bagno stanowiące rezerwat przyrody, po jeziorze pozostało jedynie niewielkie oczko wodne) ? 9, Lasznitz (Łaźnica) ? 5, Plotzitzno (Płociczno) ? 6, Kotziolek (Kociołek) ? 1, Gluska koło Nart ? 2, Karausken (Jezioro Karasiowe koło Małgi, obecnie nie istnieje) ? 4, Wielki Łabuń ? 4, Mały Łabuń ? 1, Kopetz (Kopeć) ? 2, Glembosek (Głęboczek) ? 3, Königk (Konik) ? 9, Rekowen (Rekowe) ? 9, Schrodien (Średnie) ? 9, Skonietzky (Skonieczne) ? 3, Jedwabienken (Jedwabienko) ? 2. Omulszken (Omulew) ? 58, Malgischer Teich oder See (Małdzki Staw lub Jezioro) ? 18. To ostatnie jezioro dzieliło się na trzy części: Górną (na wschód od Dębowca), Środkową (na północny wschód od Małgi) i Dolną (na południe od Małgi). -ne rzeki.Co ciekawe rozróżniano wówczas odcinki rzeki Omulew, i to tak jakby były to oddzielne rzeki. Odcinek od Jeziora Omulew nazywał się ?Omulsken? i kończył się wpadając do Jeziora Małdzki Staw. Dopiero odcinek rzeki za tym ostatnim jeziorem nazywał się już ?Omuleff?. Rzeka ?Czarn?, czyli Czarna, wpadająca dziś do Omulwi niedaleko Nowego Borowego, została w dokumencie wskazana jako wpływająca do jeziora Małdzki Staw. O Omulwi nawet się tutaj nie wspomina.

W zdumienie może wprawiać informacja, iż Jedwabno w początkach swego istnienia było wsią także o charakterze rybackim czy też, iż w Szuci był jeden z dwóch najstarszych młynów wodnych na terenie gminy, o którym wspomina się już w 1586 roku, drugi młyn znajdował się w Małszewie i został wymieniony w dokumencie z 1601 roku. Młyny w Szuci i Małszewie istniały już zapewne wcześniej aniżeli mówią o tym oficjalne dokumenty.  Wyjaśnienie obu tych zagadek jest jedno a kluczem jest wspomniany dokument z lat 1674/1675. Wymienia on pośród jezior Jezioro Jedwabienko z 2 zaciągami. Jezioro to obecnie nie istnieje. Przez jego dawny środek biegnie dzisiaj droga Jedwabno ? Nidzica, która jest w zasadzie groblą prowadzącą przez torfowe łąki, nazywane kiedyś przez Mazurów Łąkami Jedwabienko. Rzut oka na powierzchnię łąk, a więc także dawnego jeziora, daje odpowiedź dlaczego mieszkańcy Jedwabna zajmowali się również rybołówstwem. W 1713 roku Jedwabienko miało 6 zaciągów z: szczupakami, leszczami, jazgarzami, linami i karasiami. Wspomniany już dokument z lat 1674/1675 wymienia również, w części dotyczącej stawów, obok stawu zamkowego w Nidzicy także ?Schutsche Teich? ? ?Szucki Staw? o powierzchni 6 łanów i 2 mórg (ponad100 ha), w którym łowiono przede wszystkim leszcze i płotki, które urzędnicy księcia pruskiego uważali za najlepsze w okolicy. Młyn wodny w Szuci miał więc dość wody by działać. Jego niegdysiejsze położenie odkryto przez zwykły przypadek. Podczas prac melioracyjnych przy rozbudowie koryta Szuckiej Strugi, około 1900 roku, odnaleziono niedaleko dzisiejszego mostu w Szuci pozostałości po młynie, w tym kamienie młyńskie. Szucki Staw z czasem zarósł i również zamienił się w łąki, zwane przez Mazurów Wielkimi Łąkami. Jeszcze wcześniej Jedwabienko i Szucki Staw stanowiły jedno jezioro. Wzdłuż drogi odbiegającej tuż za Jedwabnem od drogi do Nidzicy i prowadzącej do kolonii należącej do wsi Szuć pojawiła się na powierzchni jeziora płycizna, która podzieliła jezioro na dwie części. Droga do kolonii nazywana była przez Mazurów ?na grundsche? ? ?na gruncie?. W języku niemieckim nazywano ją ?Auf dem Grund? ? ?Na gruncie? lub ?Grunder Weg? ? ?Gruntowa Droga?. Nazwy te wzięły się stąd, że w czasach gdy płycizna znajdowała się jeszcze pod wodą, a także gdy podzieliła już jezioro, można było nią przejść na jeziorną wyspę (obecnie pagórek wśród łąk). I właśnie nad tym dawnym, wielkim jeziorem, na pagórku przy początku ?Gruntowej Drogi?, było zlokalizowane najstarsze cmentarzysko na terenie gminy, datowane na około 1000 rok przed Chrystusem. Gdy budowano drogę do Nidzicy, pagórek przecięto na pół i odkryto cmentarzysko. Jego badania przeprowadził w 1884 roku dr Georg Bujack. Zniszczone groby miały około2 metrówśrednicy i prawdopodobnie zawierały wiele urn. Znaleziono między innymi trójboczne groty do strzał, naczynia gliniane oraz narzędzia wykonane z brązu.

Większość nazw tutejszych wsi jest pochodzenia staropruskiego. Wywodzą się one głównie od wód. Nazwa Małga wywodzi się od staropruskiej nazwy Omulwi ? Malien. Nazwy Małszewa, Burdąga i Szuci mają swe źródło w jeziorach nad którymi powstały. Pruskie nazwy tych jezior znamy z późniejszych dokumentów. Jezioro Małszewskie określano jako Malsobe, Jezioro Burdądzkie to Burgelin. Nazwa Szuci, jak i położonego obok niej  ?Szuckiego Stawu?, ma swoje źródło w staropruskim słowie ?suckis? ? ?ryba? (?suckans? ? ?ryby?). Nazwa Brajnik pochodzi od możnego Prusa imieniem Brajnik, który miał zamieszkiwać mały półwysep o nazwie Brajnos, otoczony przez jezioro Brajnickie. Jedwabno występuje przez okres ponad trzystu lat (od roku 1383 do 1721) pod różnymi nazwami: 1383 ? Geduwene, 1397 ? Gedewewe, 1411 ? Gedenabin, 1435 ? Gedefesen, Gedesessen, 1450 ? Jetzwabo, 1513 ? Bedweben, 1525 ? Jedweffen, 1535 ? Jedwabin, 1539 ? Bedwebene, 1564 ? Jedwemen, 1579 ? Jedwapna, 1595 ? Jedwanbo, 1600 ? Jedtabene, 1686 ? Jedwabben, 1721 ? Jedweben. Dopiero od około 1750 roku w użyciu była już stała nazwa Jedwabno. Niestety nie można dokładnie ustalić od czego się wzięła nazwa tej wsi. Gedwe? czy też Jedwe? to prawdopodobnie jakaś nazwa osobowa lub miejscowa i najpewniej jest pochodzenia staropruskiego. Pochodzenia drugiego członu nazwy, w postaciach ?bin, ?bene, ?ben, ?bno,  należy upatrywać w dpochodzenia staropruskiegoe także w całej gminie.niemieckich rzeczownikach: ?die Bienen? ? ?pszczoły?, ?die Bienern? ? ?pszczelarze?, ?bartnicy?. Inna wersja o pochodzeniu nazwy Jedwabno głosi, iż wzięła się ona od mazurskiego stwierdzenia ?Tu je wapno? czyli ?Tu jest wapno? i miała nawiązywać do zalegających w okolicy pokładów wapna. Dodać należy, iż pod powierzchnią Wielkich Łąk pomiędzy Jedwabnem a Szucią znajdują się wielkie zasoby wapna, oceniane na największe w województwie warmińsko ? mazurskim. Jedwabno było także jedną z najważniejszych wsi bartniczych na tych terenach. W 1397 roku mieszkało tutaj 18 bartników. Ich produkty (miód i wosk) miały wówczas wielkie wzięcie i stanowiły poszukiwany towar. Dotyczący Jedwabna dokument z 1510 roku w dalszym ciągu wymienia w tej wsi 19 bartników i szczegółowo określa ilość oddawanego w naturze miodu i wosku, z podziałem na leśny i ogrodowy. Oprócz tego wspomina się w nim jeszcze o obowiązku bartników polegającym na skoszeniu trawy i jej wysuszeniu. Spis podatkowy z 1539 roku wymienia w Jedwabnie 23 bartników. Szczegółowe informacje na temat bartników z Jedwabna pochodzą także z XVII wieku. Według spisu podatkowego z 1619 roku w Jedwabnie mieszkało 19 bartników. Posiadali oni łącznie 591 powieszonych barci. Z uzyskanych z nich produktów  musieli oddać 5 beczek, 8 rączek i4 kwartymiodu na rzecz państwa. Poza tym bartnicy z Jedwabna posiadali dodatkowo zagospodarowanych 18 łanów i 17 mórg ziemi, od której musieli płacić jako podatki 2 talary od łana rocznie. W 1661 roku czynsz bartników z Jedwabna był następujący:3 kwartymiodu od karczmarza Wippicha, od pozostałych 4 szefle i3 kwartymiodu oraz wosk z 47 wiszących i 85 stojących barci.

Nazwy wsi powstałych na terenie gminy Jedwabno w okresie późniejszym, tj. od 1600 roku, pochodzą z reguły od założycieli, pierwszych mieszkańców lub miejscowości ich pochodzenia. Nazwy wywodzące się od wód również występowały w tym okresie, ale już nie dominowały. Szczególnie interesujące są nazwy w południowo ? zachodniej części gminy. Wytworzył się tutaj charakterystyczny typ osadnictwa: obok wcześniej powstałych ?wsi ? metropolii? powstawały ?wsie ? satelity?, blisko związane z ?metropoliami?. W nazwach ?satelit? związek ten był odzwierciedlany. Na to nakładały się inne tendencje nazewnicze. W efekcie prawie wszystkie miejscowości powstałe w tej części gminy po 1600 roku miały po dwie nazwy. Również założony wcześniej, w 1403 roku, Piec nosił nazwę Małdzki Piec, jego druga nazwa to Niedźwiedź. Powstały w pobliżu Małgi młyn wraz z osiedlem otrzymał nazwę Małdzki Młyn, jego druga nazwa to Przeganisko. Założone pomiędzy Małgą, Kotem a Wałami w XIX wieku wskutek separacji gruntów Małgi osiedle nazwano Mała Małga. Nie miało ono drugiej nazwy, ale? W przypadku ?satelitów? Małgi sytuacja była jeszcze ciekawsza, gdyż wieś ta posiadała drugą nazwę ? Ruda, w związku z czym owe ?satelity? posiadały kolejne nazwy, odpowiednio jeszcze: Rudzki Piec, Rudzki Młyn i Mała Ruda. Także Szuć miała swe ?satelity?. Powstały jako Schutschen ? Theerofen (Szucka Smolarnia) Piduń do 1945 roku nosił oficjalną nazwę Szucki Piec. Obecna nazwa ?Piduń? pochodzi od nazwiska jego pierwszego mieszkańca i od powstania wsi była używana jako druga nazwa. Nowe Borowe jako wieś założona przez Lasy Państwowe musiała mieć ?leśną nazwę?, stąd ?Borowe?. ?Nowe? dodawano dla rozróżnienia od innych ?Borowych?. Pochodzenie pierwszych mieszkańców a także bliskość ?wsi ? metropolii? sprawiała jednak, że jeszcze do początków XX wieku powszechnie używano nazwy ?Nowa Szuć?, nawet w oficjalnych dokumentach. Dębowiec, mający niewątpliwie nazwę od nazwy drzewa, na skutek separacji gruntów uzyskał ?satelitę? w postaci Dębowca Małego. Specyficznym dawcą nazw jest rzeka Omulew. Od niej wziął swą nazwę majątek nad jeziorem Omulew a następnie Omulewski Piec (druga nazwa Kot) i Omulewski Młyn (druga nazwa Przysowa). Nazwę Rekownicy wywodzi się na trzy sposoby i możliwe jest, że wszystkie one są prawdziwe. Według pierwszego nazwa ta pochodzi od miejscowej rzeczki i jeziora. Wedle następnego miał nad nią zamieszkiwać człowiek o nazwisku Rek. Po trzecie tutejsze jeziora i potoki miały obfitować jeszcze do połowy lat 20 XX wieku w raki i to od nich miała się wziąć nazwa. Dłużek wziął swoją nazwę od jeziora, nad którym jest położony. Jezioro to jest tak nazywane z powodu swojej długości (7km). Dzierzki swoją nazwę wzięły od jednego z pierwszych lokatorów ? Adama Dzierzka.

 Mapa Jedwabna i okolic z 1802 roku.

W dniu 27 maja 1945 roku w Nidzicy odbyło się oficjalne przekazanie przez Sowietów władzy nad miastem i powiatem. Podstawowym zadaniem było stworzenie nowych struktur administracyjnych. We wrześniu 1945 roku na obszarze Jedwabna istniały już nowe gminy: Jedwabno, Warchały i Wały z siedzibą w Kocie. Ten podział nie okazał się trwały. Słabe zaludnienie gminy Wały było jednym z głównych powodów szybkich zmian. Korekt dokonano jeszcze w 1945 roku. Zlikwidowano gminę Warchały a jej teren włączono do gminy Jedwabno. W skład ówczesnej gminy Jedwabno wchodziły: Jedwabno, Nowe Borowe, Bałdy Piec, Brajniki, Burdąg, Czarny Piec, Dłużek, Gitowo (Witowo), Gim (Zgniłocha), Łajs, Narty, Nowy Dwór, Natać Duża, Natać Mała, Małszewo, Warchały. Z gminy Jedwabno odeszła do gminy Wały wieś Szuć. Włączono też do niej Piduń i Rekownicę. Miało to na celu wzmocnienie gminy Wały, i ludnościowo, i terytorialnie. Przez te poczynania gmina ta była gminą bardzo specyficzną: nazywała się Wały, siedzibę miała w Kocie a największą miejscowością na jej terenie była Szuć. Gmina Wały powstała 10 grudnia 1945 roku. W jej skład weszły miejscowości: Wały, Małga, Zimna Woda, Wujewki (leśniczówka Złota Góra), Dąbrowa, Kot, Piec, Duży Las, Piduń, Dębowiec, Szuć.

Pierwsze posiedzenie Gminnej Rady Narodowej w Jedwabnie odbyło się w dniu 16 marca 1946 roku. W składzie pierwszej GRN znaleźli się: Romuald Stryjewski, Jan Dąbrowski, Franciszek Studniak, Franciszek Knurowski, Wilim (Wilhelm) Tadaj, Jan Wilga, Wiktor Radomski, Stanisław Wysmyk, Stanisław Dobkowski, Stanisław Adamski, Piotr Zalewski, Władysław Niesiobędzki, Antoni Tomalski, Mieczysław Kobyliński, Hieronim Januszkiewicz, Zygmunt Świderski. Na swym pierwszym posiedzeniu GRN wybrała nowego wójta (poprzedni byli odgórnie nominowani), którym został Romuald Stryjewski.

Pierwsze posiedzenie Gminnej Rady Narodowej w Kocie odbyło się 10 kwietnia 1946 roku. W jej skład wchodzili: Franciszek Kołakowski, Jan Piątek, Julius Bruś (Brosch),    tek     łota Góra)tej gminy.Wilim (Wilhelm) Napierski, Julius Henselek, August Dominik, Hermann Szymankowicz, Edward Błaszkowski, Jan Wileński, Józef Kosakowski, Józef Jaworski, Jan Drobot, Michał Welskop, Adolf Rama, August Skisiały, Jan Barański, Szczepan Modrzejewski, Stanisław Adamski, Jan Dzieja, Bolesław Świderski, Walerian Bartkowiak.

Stopień zasiedlenia obu gmin w pierwszych latach powojennych nie był wielki. W oficjalnych raportach dotyczących liczby ludności wyróżniano liczbę Polaków, Mazurów i Niemców. Na początku 1948 roku gminę Jedwabno wedle tych danych zamieszkiwało 2418 osób, w tym 1517 osiedleńców, 798 Mazurów, 103 Niemców. Znacznie gorzej z zaludnieniem było na terenie gminy w Kocie. Na dzień 16 stycznia 1946 roku zamieszkiwało ją 683 mieszkańców, z czego 72 Polaków, 166 Mazurów i 445 Niemców.

Zniszczenia wojenne były poważne. Dość rzetelne dane ze stycznia 1948 roku wskazują stopień zniszczenia w poszczególnych miejscowościach gminy Jedwabno: Jedwabno ? zniszczone w 25 %, Narty ? 25 %, Warchały ? 50 %, Nowy Dwór ? 10 %, Brajniki ? 10 %, Gitowo ? 25 %, Burdąg ? 10 %, Małszewo ? 10 %, Łajs ? 10 %, Bałdy Piec ? 10 %, Zgniłocha ? 30 %, Czarny Piec ? 25 %, Natać Duża ? 25 %, Natać Mała ? 25 %, Dłużek ? 80 %, Witówek ? 80 %, Nowe Borowe ? 80 %. Jeszcze gorzej było na terenie gminy w Kocie. Oficjalne dane z 31 stycznia 1946 roku podają, iż na jej terenie spośród 485 gospodarstw rolnych było 258 zniszczonych, 188 zasiedlonych i 89 wolnych. mców.Władze gminy zniszczenia wojenne pod względem zabudowań oceniały na 55 % a pod względem gospodarki na 85 %. Wieś Dębowiec praktycznie już nie istniała ? miała ledwie kilku mieszkańców, nie było tutaj nawet sołtysa. Bardzo mocno zniszczona była także Małga.

W dniu 4 maja 1946 roku powstała OSP Jedwabno. Jej założycielami byli Bolesław Matuszewski, Piotr Zalewski i Zygmunt Pieńkos. Wkrótce potem komendę nad OSP Jedwabno przejął Konstanty Dudziński, który przez następne dziesięciolecia stał na czele nie tylko strażaków z Jedwabna, ale także z całej gminy. W styczniu 1948 roku OSP Jedwabno liczyła 18 członków. Jej sprzęt stanowiły 2 ręczne sikawki na kołach, 5 bosaków, 2 drabiny Szczerbowskiego i 4 topory. OSP posiadała także 9 mundurów, które zakupili sobie sami strażacy. Do pożarów były wyznaczone 3 pary koni, które były zwolnione od innych podwód. W 1948 roku OSP Jedwabno zakupiła używany samochód Mercedes ? Benz. Remiza znajdowała się w tym samym budynku co przed II wojną światową. Został on wybudowany w 1934 roku. Po OSP Jedwabno powstały OSP w Burdągu i Nowym Dworze. W okresie późniejszym przystąpiono, z różnym skutkiem, do organizacji OSP w Rekownicy, Szuci, Małszewie, Waplewie i Lipnikach.

Na początku lat pięćdziesiątych władze ogłosiły, iż Małga, Piec, Dębowiec Duży, Dębowiec Mały i kilka innych miejscowości (Kanwezy, Retkowo, Sadek, Ulesie) zostaną ewakuowane a teren ten stanie się poligonem wojskowym. Jako powód tej decyzji podano wspomaganie przez tutejszych mieszkańców oddziałów zbrojnego podziemiaów partyzantówej tradycji.ickim (założono ją 8 października 1908 roku). ełgi i naw Dębowcu Dużym. Koszt o pokryć Ministerstwo Komunikacji.ocie w dniu 17 maja 1949 roku Mieszkańców wysiedlono, a wioski rozebrano. W Małdze pozostawiono jedynie wieżę kościelną, którą wojsko wykorzystywało jako punkt obserwacyjny. Siedzibę poligonu zlokalizowano w Muszakach. Utworzenie poligonu wpłynęło negatywnie także na miejscowości leżące przy jego granicach. W przypadku gminy Jedwabno były to Kot i Szuć. Obie wsie stały się w 1954 roku miejscowościami, za którymi kończą się drogi ? dalej wstęp był zakazany. Na Omulwi zniszczono mosty, utrudniając w ten sposób komunikację pomiędzy obydwoma brzegami. Za Szucią i Kotem rozpoczyna się ogromny i bezludny kompleks leśny rozciągający się aż do Muszak, Puchałowa i Przeździęka Wielkiego. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku poligon zlikwidowano.

W 1954 roku liczba mieszkańców poszczególnych miejscowości gminy Jedwabno przedstawiała się następująco: Jedwabno ? 857, Nowy Dwór ? 314, Dłużek i Nowe Borowe ? 76, Burdąg ? 347, Witowo ? 110, Narty ? 125, Witówko ? 57, Szuć ? 277, Warchały ? 39, Piduń ? 69, Brajniki ? 120, Czarny Piec ? 58, Waplewo ? 147, Kot ? 181, Małszewo ? 246, Rekownica ? brak danych. Podstawą utrzymania mieszkańców było rolnictwo. Na obszarze tym istniało wówczas 581 gospodarstw indywidualnych, które obejmowały6966,94 ha. Działały 4 Państwowe Gospodarstw Rolne: Jedwabno, Małszewo, Nowy Dwór i Witowo. Posiadały one2485,63 hai zatrudniały 111 osób. Istniały także 2 spółdzielnie rolne ? w Jedwabnie i Nartach, liczące 22 członków.

W 1954 roku zadecydowano o stworzeniu liczących po kilka wsi gromad, które miały zastąpić gminy. W gminach utworzono Komisje Podziału Administracyjnego, zajmujące się przygotowaniem nowych struktur. Konsultowały się one między sobą w sprawie przydzielenia poszczególnych miejscowości do konkretnych gromad. Na terenie wcześniejszej gminy Jedwabno postanowiono stworzyć gromady w Jedwabnie, Burdągu i Nowym Dworze, przy jednoczesnym oddaniu szeregu miejscowości do gromad położonych na Warmii oraz gromady w Jabłonce nad jeziorem Omulew. W skład gromady w Burdągu weszły Burdąg, Małszewo i Waplewo z gminy Pasym. W gromadzie Nowy Dwór znalazły się Nowy Dwór, Brajniki, Warchały, Witowo, Witówko. Gmina Jedwabno wystąpiła do gminy Pasym wnioskiem o włączenie do gromady Burdąg Waplewa a Dźwiersztyn do Nowego Dworu, natomiast Narajt bądź do Burdąga bądź do Nowego Dworu. Gmina Pasym zgodziła się jedynie na włączenie Waplewa. Wsie Zgniłocha i Bałdy gmina Jedwabno zgodziła się przyłączyć do gromady Butryny, natomiast Łajs do gromady Nowa Wieś. Do gromady Jabłonka odeszły Natać Duża i Natać Mała. Planowano także do niej włączyć Czarny Piec, jednak nie zgodzili się na to mieszkańcy tej wsi, którzy argumentowali, że wolą do Jedwabna, gdyż jest blisko i łączy ich z nim wiele spraw życia codziennego. Na kształt przyszłej gromady Jedwabno miały w dużym stopniu wpłynąć zmiany w gminie w Kocie. Na początku planowano utworzyć tam dwie gromady: w Kocie i w Szuci. W skład gromady w Szuci miały wejść: Szuć, Piduń, Rekownica oraz tereny po nie istniejącej już Małdze i Przeganisku. Jednakże ?biorąc opinie aktywu gminnego w sprawie podziału? uznano za niesłuszne przyłączenie Rekownicy do projektowanej gromady Szuć z uwagi na fakt, iż od Szuci dzieli ją10 kilometrówa do Wesołowa jest tylko 5. W związku z tym Gminna Komisja Podziału Administracyjnego w Kocie w dniu 12 marca 1954 roku postanowiła oddać Rekownicę do gromady Wesołowo w gminie Wielbark, natomiast pozostałą część pierwotnie planowanej gromady Szuć włączyć do gromady Jedwabno. Decyzję tą Szuć i Piduń przyjęły ? jak napisano ? ?z zadowoleniem, oświadczając, że te gromady są ściśle powiązane gospodarczo i kulturalnie z gromadą Jedwabno?. Nie spodobała się ona jednak mieszkańcom Rekownicy. Oni także chcieli, w takiej sytuacji, przyłączenia do Jedwabna. Zgłosili w tej sprawie wniosek. Gminne władze jednak go nie uwzględniły, argumentując, iż odległości przemawiają wyraźnie na korzyść Wesołowa. Jednocześnie ?przekupiły? mieszkańców Rekownicy obietnicą sklepu w Wesołowie. Pod tym warunkiem zgodzili się oni na przyłączenie do gromady w tej wsi. Ostatecznie w skład gromady Jedwabno weszły: Jedwabno, Czarny Piec, Dłużek, Narty, Szuć, Piduń oraz tereny po Małdze i Przeganisku. Z dniem 1 stycznia 1955 roku gromady Jedwabno, Burdąg i Nowy Dwór zostały włączone do powiatu szczycieńskiego. W skład gromady w Kocie weszły Kot, Wały i Zimna Woda oraz teren po Dębowcu i  Piecu, pozostały one w powiecie nidzickim. Gromady w Burdągu i Nowym Dworze okazały się za słabe aby samodzielnie funkcjonować i przetrwały tylko do 1957 (Burdąg) i 1959 (Nowy Dwór) roku a następnie zostały włączone do gromady Jedwabno. Do końca lat pięćdziesiątych przyłączono do Jedwabna także Rekownicę. W 1972 roku również wieś Kot wraz z terenami po Dębowcu i Piecu przeniesiono do Jedwabna i powiatu szczycieńskiego. W ten sposób gmina Jedwabno przyjęła obecny kształt.

W dniu 27 maja 1990 roku, w pierwszych wolnych wyborach samorządowych po 1945 roku, do Rady Gminy Jedwabno zostali wybrani: Biernacki Andrzej (Jedwabno), Bogucki Edward (Szuć), Bryska Kazimierz (Małszewo), Budny Włodzimierz (Jedwabno), Ciak Józef (Jedwabno), Cieślowska Irena (Waplewo), Frąckiewicz Elżbieta (Lipniki), Grzegorczyk Władysław (Nowy Dwór), Jastrzębski Antoni (Witowo), Kabała Andrzej (Jedwabno), Kiciński Sławomir (Witowo), Kuprewicz Ryszard (Jedwabno), Łachacz Krzysztof (Jedwabno), Łukaszewicz Janusz (Nowy Las), Rudzki Stanisław (Narty). Na pierwsze posiedzenie Rada zebrała się 7 czerwca 1990 roku. Jej przewodniczącym został Józef Ciak. Na wójta wybrano Andrzeja Kabałę. Od 26 kwietnia 1996 roku do grudnia 2010 roku stanowisko to piastował Włodzimierz Budny. Obecnie wójtem gminy Jedwabno jest Krzysztof Otulakowski.

Według danych na dzień 31 grudnia 2010 roku gmina Jedwabno liczyła 3719 mieszkańców stałych i 64 zameldowanych czasowo: Jedwabno ? 1254, Burdąg ? 382, Witowo ? 251, Szuć ? 244, Nowy Dwór ? 237, Waplewo ? 182, Małszewo ? 167, Lipniki ? 157, Kot ? 141, Narty ? 116, Brajniki ? 93, Piduń ? 89, Witówko ? 74, Rekownica ? 71, Dzierzki ? 68, Dłużek ? 60, Warchały ? 38, Czarny Piec ? 35, Dębowiec ? 31, Nowe Borowe ? 28, Nowy Las ? 2. Na terenie gminy działa 430 indywidualnych gospodarstw rolnych, z których utrzymuje się 10,3 % mieszkańców.

Duża liczba jezior i lasów przyciąga od lat na teren gminy Jedwabno niezliczone rzesze turystów. Znajduje się tutaj 6 ośrodków wypoczynkowych, dysponujących 390 miejscami, oraz liczne pensjonaty i gospodarstwa oferujące pokoje. Na polach biwakowych w Nartach, Warchałach, Dłużku, Brajnikach i Rekownicy może przebywać około 1000 osób. Część turystów wybudowała tutaj własne domy, których jest ponad 800. W takich miejscowościach jak Narty, Warchały, Dłużek czy Piduń jest ich więcej niż domów stałych mieszkańców. Zgrupowania domów letniskowych tworzą w zasadzie nowe wsie. Za przykład może posłużyć  Piduń. Tu, równolegle do zabudowań starego Pidunia, ciągnie się Piduń ? bis (Piduń 2), złożony z domów letniskowych. Wiele takich domów znajduje się także w Małszewie, Burdagu, Brajnikach, Kocie i Rekownicy. Ze względu na ochronę najważniejszego atutu turystycznego ? jezior i rzek ? duża część gminy jest skanalizowana. W 1993 roku wybudowano oczyszczalnię w Jedwabnie. Sieć kanalizacji sanitarnej istnieje w Jedwabnie, Nartach, Warchałach, Brajnikach, Witowie i Szuci. W najbliższej przyszłości jest planowana budowa sieci w Nowym Dworze, Dzierzkach, Witowie (2011r.) Burdągu, Małszewie i Waplewie oraz Lipnikach (2012-2013r.).

Spośród placówek oświatowych na terenie gminy istnieją dwie szkoły podstawowe, w Jedwabnie i Nowym Dworze, oraz gimnazjum, przedszkole w Jedwabnie oraz oddział przedszkolny w Nowym Dworze. W 2011 roku zatrudniają one 47 nauczycieli. Do gimnazjum uczęszcza 143 uczniów, do szkół podstawowych ? 258, do przedszkola 74 dzieci i do oddziału przedszkolnego w Nowym Dworze 14 dzieci. Do połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku istniało więcej szkół, między innymi w Burdągu, Szuci i Kocie, jednakże na skutek względów ekonomicznych i niskiej liczby urodzeń, kształtującej się w skali całej gminy w okresie ostatnich dziesięciu lat na poziomie 40 ? 50 w roku, zostały one zlikwidowane.

Działalność kulturalną na terenie gminy prowadzi przede wszystkim Gminny Ośrodek Kultury w Jedwabnie oraz Gminna Biblioteka Publiczna w Jedwabnie, z której w 2010 roku korzystało 709 czytelników. Przy GOK w Jedwabnie działa Zespół Pieśni i Tańca ?Jedwabno?, który powstał w lutym 1983 roku. Może się on poszczycić już dość sporymi osiągnięciami: występował praktycznie w całym kraju i poza jego granicami, kilkakrotnie występował w telewizji, przygotowując między innymi program o obyczajach wielkanocnych na Mazurach czy też z okazji 20 ? lecia swego istnienia. W ciągu tych lat przez jego szeregi przewinęło się spore grono miłośników folkloru.

Aktualnie na terenie gminy Jedwabno działają cztery Ochotnicze Straże Pożarne: w Jedwabnie, Szuci, Burdągu i Nowym Dworze. Posiadają one łącznie 5 samochodów strażackich (Mercedes Benz Atego GBARt, 2 Żuki, Star GBA i Polonez LSRt) oraz jeden strażacki wóz konny, będący dowodem bogatej tradycji tutejszych OSP. W 2008 roku przypadało 100 ? lecie działalności OSP w Jedwabnie, jednej z pierwszych w dawnym powiecie nidzickim (założono ją 4 października 1908 roku). Tutejsze ochotnicze straże pożarne mogą już zatem mówić o ponad stuletniej tradycji.

W dniu 12 października 1999 roku Rada Gminy Jedwabno podjęła uchwałę w sprawie przyjęcia herbu gminy, którego projekt przygotowało Centrum Heraldyki Polskiej. Herb gminy przedstawia czerwony zamek na złotym tle, z jedną wieżą po środku, znajdujący się nad błękitno ? białymi falami wody. Po obu stronach wieży zamku widać zrywające się do lotu dwa kormorany. Zamek symbolizuje dawne grodzisko Galindów, na miejscu którego w XIV wieku Krzyżacy wznieśli w Jedwabnie drewniano ? murowany zameczek myśliwsko ? obronny. Woda podkreśla funkcje obronne zamku, jak też gminny krajobraz, którego składnikiem są liczne jeziora i rzeki. Kormorany są symbolem niezwykle bogatej tutejszej przyrody, w której występują między innymi wilki, dziki, jelenie, bobry, orły, żurawie. Flaga gminy przedstawia kormorana z uniesionymi skrzydłami na złotym tle, z dwoma czerwonymi pasami na bokach.

Sławomir Ambroziak

 

Literatura:

  1. Abe K., Die Komturei Osterode des Deutschen Ordens in Preussen 1341-1525, Köln-Berlin 1972
  2. Ambroziak S., Osadnictwo na terenie gminy Jedwabno od czasów Zakonu Krzyżackiego, Rocznik Mazurski, T. VI/2002
  3. Białuński G., Studia z dziejów plemion pruskich i  jaćwieskich, Olsztyn 1999
  4. Leyding G., Zarys pradziejów i historii powiatu szczycieńskiego [w:] Szczytno. Z dziejów miasta i powiatu, red. J. Jaroszyński, Olsztyn 1962
  5. Meyhöfer M., Die Landgemeinden des Kreises Neidenburg, Landshut 1969
  6. Piotr z Dusburga, Kronika ziemi pruskiej, tłum. S. Wyszomirski, wstęp i komentarz J. Wenta, Toruń 2004,
  7. Powierski J., Prusowie, Mazowsze i sprowadzenie Krzyżaków do Polski, T. II, Cz. 1, Malbork 2001
  8. Suchalla F., Geschichte des Dorfes Gedwangen (Jedwabno). Kirchdorf und Marktflecken im Kreis Neidenburg ? Ostpreußen, Essen 1994
  9. Toeppen M., Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, przeł. M. Szymańska-Jasińska, oprac. G. Jasiński, Olsztyn 1998

Źródła archiwalne i urzędowe:

  1. Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin ? Dahlem, Ostpreussische Folianten 7408, 7481
  2. AP Nidzica, Starostwo Powiatowe w Nidzicy 1945 ? 1954 (148)
  3. AP Nidzica, Gminna Rada Narodowa w Jedwabnie 1945 ? 1954 (130)
  4. AP Nidzica, Gminna Rada Narodowa w Wałach z siedzibą w Kocie 1945 ? 1954 (136)
  5. AP Nidzica, Gromadzka Rada Narodowa w Jedwabnie 1955 ? 1972 (65)
  6. Urząd Gminy Jedwabno, Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Jedwabno
  7. Urząd Gminy Jedwabno, Protokoły z sesji Rady Gminy Jedwabno, I Kadencja 1990 ? 1994
  8. Urząd Gminy Jedwabno, Liczbowy wykaz mieszkańców gminy Jedwabno na dzień 31 grudnia 2010